मिलान कुंदेरा श्रीधर तिळवे नाईक 

मिलान कुंदेरा गेला माझ्या कादंबरीकुळाचा हयात असलेला महाकादंबरीकार गेला 

प्रत्येक कादंबरीकाराचे स्वतःचे म्हणून असे घराणे असते माझे घराणे मराठीत अनुवंशहीन असले तरी जागतिक साहित्यात त्याचा वावर आहे ह्या कादंबरीकुळाचा आदिपुरुष महर्षी व्यास ! भाव , कल्पना आणि विचार ह्यांचा परफेक्ट समतोल साधत स्वतःच्या दार्शनिक अथवा तत्वज्ञानात्मक घोड्यावर परफेक्ट मांड ठोकून संपूर्ण जगभरचा प्रवास भाषेत ट्रान्सफॉर्म करणे हे ह्या कुळाचे आदिम वैशिष्ट्य ! मराठीत भाव आहे तर विचार नाही दोन्ही असतील तर दार्शनिक घोडा नाही तिन्ही असतील तर कल्पनेचा पत्ता नाही असा सगळा घोळ ! साहजिकच मराठीतील एकाही कादंबरीकाराशी माझं जमलं नाही माझ्यावर सुरवातीच्या विद्यार्थी दशेत सखोल प्रभाव पडला तो व्यासांचा आणि कवितेत असाच समतोल साधणाऱ्या ज्ञानेश्वरांचा !

व्यासांची दार्शनिक मांडणी मला कधीच पटली नाही पण त्यांची घौडदौड करण्याची शैली मला पटली पुरोगामी कालखंडातला तर एकही कादंबरीकार मला आवडला नाही मात्र आधुनिक काळात असा कादंबरीकार मला वाटला तो जॉ पाल सार्त्र ! अस्तित्ववादाची पक्की मांड आणि भाव विचार ह्यांचा समतोल त्याच्यात मला आढळला त्यानंतर माझ्या आयुष्यात आला उत्तराधुनिक मिलान कुंदेरा !

The Unbearable Lightness of Being ही माझी त्याची सर्वात आवडती कादंबरी ! आधुनिकतेनं जो The Unbearable heaviness  Being ला दिला होता त्याला लायटर पण गहन करत व्यक्त करण्याची ही शैली मला ज्याम आवडली खरेतर आयुष्याकडे जोक म्हणून पाहायला त्याने पहिल्याच कादंबरीत सुरवात केली अस्तित्वाच्या एकटेपणाऐवजी दुकटेपणावर त्याचा जोर होता “Two people in love, alone, isolated from the world, that's beautiful.”हे तसं भारीच होतं 

त्याने पुरोगामी कादंबरीतला व्यक्तिरेखा उभा करण्याचा मोह कायमच टाळला The Unbearable Lightness of Being मध्ये 

He had first met Tereza about three weeks earlier in a small Czech town. They had spent scarcely an hour together. She had accompanied him to the station and waited with him until he boarded the train. Ten days later she paid him a visit. They made love the day she arrived. That night she came down with a fever and stayed a whole week in his flat with the flu.

अशी वर्णनात्मक सुरवात करत नंतर मग 

And all at once he fancied she had been with him for many years and was dying. He had a sudden clear feeling that he would not survive her death. He would lie down beside her and want to die with her. He pressed his face into the pillow beside her head and kept it there for a long time. Now he was standing at the window trying to call that moment to account. What could ithave been if not love declaring itself to him?

But was it love? The feeling of wanting to die beside her was clearly exaggerated: he had seen her only once before in his life! Was it simply the hysteria of a man who, aware deep down of his inaptitude for love, felt the self-deluding need to simulate it? His unconscious was so cowardly that the best partner it could choose for its little comedy was this miserable provincial waitress with practically no chance at all to enter his life! 

असं काहीतरी येतं 

लेखक असणे म्हणजे सत्य शोधणे हे त्याला नीट कळलं होतं त्याची कल्पनाशक्ती स्वप्नील न्हवती तर फिक्शनल आणि फिलॉसॉफिकल होती साहजिकच कल्पनांची धुळवड उडण्याऐवजी एखाद्या खिडकीची काच पतंग म्हणून आभाळात उंच उडावी तसं काहीसं त्याच्या शैलीत कल्पनेचं व्हायचं वास्तवाचा त्याला तिटकारा न्हवता पण वास्तवाला इंट्रोस्पेक्टिव्ह सेल्फटच देण्यात तो वाकबगार होता बेकेटची मितव्यय शैली त्याने आत्मसात केली होती पण तिचा एकसाचेपणा त्याने टाळला बेकेट काय किंवा कुंदेरा काय दोघेही प्रथम कवी होते आणि त्याचा प्रत्यय गद्यातही दरवळता ठेवण्यात दोघे वाकबगार होते 

उत्तरआधुनिकतेनं केंद्रस्थानी आणलेला आयडेंटिटीचा प्रश्न त्याच्या कादंबऱ्यांत वारंवार येतो आधुनिक अस्तित्वाकडून उत्तराधुनिक आयडेंटिटीकडे झालेला प्रवास अनेकदा त्याच्या पात्रात आढळतो 

ओळखीचा पायाच मुळी मेमरी असतो त्यानेच म्हंटल्याप्रमाणे "The first step in liquidating a people is to erase its memory. Destroy its books, its culture, its history. Then have somebody write new books, manufacture a new culture, invent a new history. Before long that nation will begin to forget what it is and what it was... The struggle of man against power is the struggle of memory against forgetting."

तो आफ्टर अम्नेशियावर बोलत नाही तर अम्नेशिया येऊ नये म्हणून मेमरी सतत जिवंत ठेवण्याची आवश्यकता पटवतो राजकारण नेहमीच मतदारांची मेमरी खतम करून त्यांना नवीन आठवणी पुरवण्यासाठी धडपडत असतं अशावेळी नवीन मेमरीनां जागा देत जुन्या आठवणी जिवंत ठेवणं हा राजकीय लढ्याचा आवश्यक भाग बनतो ब्रिटिशांनी भारतीयांची मेमरी आपल्या हिशेबाने चालवली प्रत्येक साम्राज्यवादी नेता हे करतो अशावेळी आपल्या सांस्कृतिक आठवणी शाबूत ठेवणे फार गरजेचं बनतं कुंदेराच्या कादंबऱ्यात हे सर्व येते करुणा खूप हेवी असते म्हणूनच दुसऱ्याविषयीचे दुःख आपलं अंतःकरण जड करतं “Speak truth to power." असं त्यानं एके ठिकाणी म्हंटल आहेच प्रश्न इतकाच पॉवर बहिरी असेल तर ! निदान मग स्वतःला लक्ष्यात ठेवण्यासाठी तरी पॉवर ऐको न ऐको आपण बोलत राहिलो पाहिजे कला आजच्या काळात स्वतःला लक्ष्यात ठेवण्यासाठी बहिऱ्यांच्यापुढे केलेले संभाषण आहे संप्रेषण आहे 

विलास सारंगांनी आधुनिक दृष्टिकोनातून नॉस्टलजियावर टीका केली होती मिलांन कुंदेरा उलट दिशेनं जातो The Greek word for “return” is nostos. Algos means “suffering.” So nostalgia is the suffering caused by an unappeased yearning to return.” असं म्हणतो आज नॉस्टलजिया स्वप्नरंजन राहिलेला नाही तो रिटर्न ऑफ सफरींग बनला आहे कारण मायग्रेशन झाल्यानंतर नॉस्टलजिया पाठलाग करतो कुंदेरा आपल्या देशातून फ्रान्समध्ये मायग्रेट झाला होता साहजिकच नॉस्टॅलजिया फक्त भूतकाळ नाही तर जे मागे उरलेत त्यांचे काय ह्यांची काळजीही आहे चिंताही आहे 

आईन्स्टाईनने “Weak people revenge. Strong people forgive. Intelligent People Ignore.” असं म्हंटलं होतं आज सोशल मीडिया इंटीलिजन्ट लोकांना इग्नोर करूच देत नाही विशेषतः कम्युनिझममध्ये हे फारच अवघड बनलं होतं आत्महत्येचं सुप्त पोटेन्शियल पदोपदी तुम्हाला आजमावत असताना टिकून राहण्यातच आयुष्य खर्ची पडणं अटळ ! कुंदेराने आपलं आयुष्य कादंबरीत खर्च केलं 

त्याच्या आयडेंटिटी ह्या लघुकादंबरीत दोन वेट्रेसमधील एक संवाद आहे 

At the far side of the room, near the door to the kitchen, two waitresses were deep in discussion. Since she hated to raise her voice, Chantal got up, crossed the room, and stopped beside them; but they were too absorbed by their topic: "I'm telling you, it's ten years already. I know them. It's terrible and there's not a trace. None. It was on TV." The other one: "What could have happened to him?" "Nobody can even imagine. And that's what's horrible."

माहीत नसणं हे एकवेळ ठीक पण काय घडलं त्याची कल्पनाही करता येऊ नये हे जास्त हॉरिबल आहे 

व्यासांचं वैशिष्ट्य म्हणजे ते एका युगाच्या अस्ताविषयी बोलतायत सार्त्र आधुनिक युगाच्या अस्ताविषयी बोलतोय तर कुंदेरा कम्म्युनिझमच्या अस्ताविषयी बोलतोय आमच्या पिढीवर  उत्तराधुनिकतेच्या अस्ताविषयी बोलण्याची वेळ आली इरावती कर्वेनीं ह्याला युगांत म्हंटलं होतं हा युगांत ज्यांना पेलायचा आहे त्यांना कुंदेराचे वाचन मस्ट आहे 

श्रीधर तिळवे नाईक